Sinesteziya

Sinesteziya bir duyğu və ya idrak sistemindəki stimullaşdırmanın digər sensor sistemdə avtomatik qeyri-iradi reaksiyaya səbəb olduğu nevroloji bir fenomendir. Yunan sinaistezindən - həssas sferada təxəyyüllü düşünmə qabiliyyətinin artmasına əsaslanan iki, üç,və hətta beşə qədər insan hisslərinin eyni vaxtda ifadəsi. 

 

Psixologiyada "rəngli eşitmə" faktları yaxşı məlumdur. Qəzetlərdən birinin müxbiri o vaxtkı gənc psixoloq Aleksandr Luriyanın laboratoriyasına gələrək (araşdırmaları zamanı psixoloq müxbirin adını gizlətmək qərarına gəlib) onun yaddaşını yoxlamağı xahiş edib. Sonradan məlum olub ki, reportyor sinestetikalıdır. O, bütün səsləri rəngli kimi qəbul edirdi. Müxbir dedi ki, məsələn, ona müraciət edən şəxsin səsi “sarı” və “xırdalanmış”dır. Rəngləri "səsli" və ya "kar", "duzlu" və ya "xırtıl" kimi hiss edirdi.
 

Amerika Tibb Assosiasiyası və Amerika Psixiatriya Assosiasiyası sinesteziyanı patoloji olmayan neytral vəziyyət kimi xarakterizə edir.

 

Musiqinin müəyyən çalarları var: məsələn, truba səsi tünd narıncı rəngin partlamasıdır. Rəqəmlər, hərflər, həftənin günləri öz rənglərinə boyanmışdır: məsələn, bir rəqəmi- ağ, "l" hərfi mavi, bazar ertəsi isə qırmızıdır.

 

Qrafem-rəng sinesteziyası - hərflər, rəqəmlər və sözlər üçün rəng və ya faktura assosiasiyalarının meydana gəlməsi (məsələn, hər bir hərf və ya rəqəm müəyyən bir rənglə güclü şəkildə əlaqələndirilir). Eyni zamanda, sinestetalarda əlifbanın fərdi hərfləri və rəqəmlər (birlikdə qrafemlər adlanır) rənglə “kölgələnir”.

Rənglər fərddən fərdə fərqli olsa da, çoxlu sayda sinesteta üzərində aparılan araşdırmalar bəzi hərflərin qavranılmasında bəzi ortaq cəhətləri üzə çıxarmışdır (məsələn, “a” hərfinin qırmızı olması ehtimalı daha yüksəkdir).

 

 

 

Bəzi insanlar üçün qapıların açılması, avtomobil siqnalları və insan danışığı kimi səslər rəng görmə hissini tetikləyəbilir. Digər insanlar üçün qeydlər və/və yaxud melodiyalar çalarkən rənglər görünür.

 

Müəyyən səslərin və ya hər hansı digər sintetik vizual hisslərin yaratdığı rənglərə fotizm deyilir. Bir insanın eşidilən səsin hər hansı bir rənglə əlaqəsini hiss etmə qabiliyyətinə bəziləri rəngli eşitmə kimi istinad edirlər.

 

İnsanlar nadir hallarda müəyyən bir səslə hansı rəngin meydana gəldiyi barədə ortağ qərara gəlirlər. B-dur tonallığı bir şəxs üçün narıncı, digəri üçün mavi ola bilər.

 

Məkan ardıcıllığı sinesteziyası (spatial sequence synesthesia — SSS) olan insanlar ədədi ardıcıllıqları kosmosda nöqtələr kimi görürlər.

 

Məsələn, 1 rəqəmi daha uzaqda, 2 rəqəmi isə daha yaxın ola bilər. SSS olan insanlar daha yaxşı yaddaşa sahib ola bilər. Bir araşdırmada, onlar keçmiş hadisələri xatırlaya bildilər, xatirələri bu qabiliyyətə sahib olmayanlara nisbətən daha aydın və daha ətraflı şəkildə.

 

Bu cür insanlar, başqa şeylər arasında, ətrafdakı boşluqda ayları və ya tarixləri görürlər. Onların bəziləri zamanı özlərinin üstündə və ətrafında saatlar kimi görürlər.
 
Nömrə xətti nömrələrin zehni xəritəsidir ki, ona sahib olan şəxs nömrələr haqqında düşünən zaman avtomatik və istəmədən görünür.

 

 

Ordinal linqvistik təcəssüm adətən sinesteziyanın digər formaları ilə, məsələn, qrafem-rəng sinesteziyası ilə birlikdə baş verir.
 
Kinestetik-eşitmə sinesteziyası bəzi insanların hərəkətdə olan cisimləri və ya parıltıları müşahidə edərkən, hətta real səs hadisələri ilə müşayiət olunmasa belə, səsləri “eşitmək” qabiliyyətidir.
 
Akustik-toxunma sinesteziyasında müəyyən səslər bədənin hissələrində hisslər yarada bilər. Bu sinesteziyanın ən az yayılmış formalarından biridir.

 

Mizofoniya, mənfi təcrübələrin (hirs, oyanma, nifrət, ikrah) müəyyən səslərlə tətikləndiyi nevroloji xəstəlikdir.
 
Güzgü toxunma sinesteziyası (toxunma empatiyası) insanların başqa bir insanın hiss etdiyi hissləri (məsələn, toxunma) həqiqi mənada hiss etdiyi nadir bir sinesteziya formasıdır.

Məsələn, belə bir sinestet kiminsə çiyninə toxunulduğunu müşahidə etdikdə o da istər-istəməz öz çiynində toxunma hiss edir. Bu tip sinesteziyaya malik insanların empatiya səviyyəsinin ümumi əhaliyə nisbətən daha yüksək olduğu göstərilmişdir.

Lexico-gastic və ya dad sinesteziyası sinesteziyanın başqa bir nadir formasıdır ki, burada bir insanın hər hansı bir sözdən və ya təsvirdən dad assosiasiyası var. Belə sinestetiklər, məsələn, sevimli mahnılarını dinləyə və hər dəfə şokoladın dadını xatırlaya bilərlər.
 
Sinesteziyanın başqa formaları da var, lakin bunlar hələ elmi cəhətdən az öyrənilmişdir. Bu formalara insanların rənglərlə münasibəti ("aurik" sinesteziya), rənglərlə duyğular (emosional-rəng sinesteziyası), rəng qoxusu (olfaktör-rəng), qoxuların xışıltısı (iyləmə-səs) və bir çox başqaları daxildir.